Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy każdy pracodawca jest zobowiązany do dokonania oceny ryzyka występującego na poszczególnych stanowiskach pracy oraz jego udokumentowania. Ponadto powinien poinformować każdego pracownika o poziomie ryzyka na jego stanowisku oraz wykazać niezbędne środki ochrony zbiorowej i indywidualnej, które ograniczają poziom ryzyka do tzw. ryzyka akceptowalnego. Również § 39 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy nakłada na pracodawcę obowiązek oceny i udokumentowania ryzyka zawodowego, które występuje na określonym stanowisku pracy oraz stosowania środków profilaktycznych zmniejszających to ryzyko. Jednocześnie przepis ten nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia takiej organizacji pracy i stanowisk pracy aby chronić pracowników przed zagrożeniami wypadkowymi oraz działaniem czynników szkodliwych i uciążliwych dla zdrowia.
Ryzyko można określić jako iloczyn prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanego zdarzenia związanego z wykonywaną czynnością i możliwych konsekwencji tego zdarzenia. Prawdopodobieństwo jest definiowane jako częstotliwość wystąpienia niebezpiecznego zdarzenia w określonym okresie czasu. Konsekwencje (skutki) zdarzenia to możliwe jego następstwa. Natomiast zagrożenie to obiekt, efekt fizyczny lub warunki które mogą potencjalnie doprowadzić do uszkodzeń oraz obrażeń. W związku z tym, żeby uniknąć skutków zdarzenia, wykonuje się wiele czynności zmniejszających ryzyko. Zasadniczo wszelka działalność człowieka wiąże się dla niego z pewnym ryzykiem występują zagrożenia, których nie zawsze można uniknąć, ale którym można przeciwdziałać.
Ryzyko to „kombinacja częstości lub prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zdarzenia wywołującego zagrożenie i konsekwencji związanych z tym zdarzeniem.
Zgodnie z Polską Normą PN-N18001 „ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych, w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy”
Ocena ryzyka jest niczym innym jak szczegółowym i dokładnym sprawdzeniem oraz oceną tego, co może zaszkodzić (czynniki szkodliwe) lub wyrządzić krzywdę (czynniki niebezpieczne) pracownikom w miejscu pracy. Ocena ryzyka jest po to, aby ocenić czy zastosowano wystarczające środki zaradcze, lub określić co należy wyeliminować aby szkodliwe i niebezpieczne warunki ograniczyć lub wyeliminować.
Ocena ryzyka prowadzi do upewnienia się, że prawdopodobieństwo, że pracownik ulegnie wypadkowi lub zachoruje wskutek występowania zagrożeń w miejscu pracy, jest na możliwie najniższym poziomie. Najważniejsze jest określenie jak znaczące zagrożenia występują w danym miejscu pracy i czy zapobiega się im przy pomocy właściwych i wystarczających środków zaradczych.
Ocena ryzyka zawodowego prowadzi do ochrony ludzkiego zdrowia i życia i służy oszczędzaniu pracownikom i pracodawcom stresu, strat finansowych innych kłopotów związanych z ewentualnymi wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi.
Konieczność zapewnienia bezpieczeństwa pracownikowi podczas wykonywanej pracy na stanowisku pracy rodzi potrzebę oceny ryzyka zawodowego, to zaś wymaga kompleksowej analizy środowiska pracy. Analiza ta powinna obejmować:
- ocenę występujących na stanowisku pracy czynników szkodliwych,
- ocenę zdarzeń potencjalnie wypadkowych,
- ocenę czynników uciążliwych,
- ergonomie stanowiska pracy,
- ocenę stanu bhp na stanowisku pracy i w zakładzie pracy.
Celem przeprowadzenia oceny ryzyka jest umożliwienie pracodawcy przedsięwzięcia koniecznych środków do zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Środki te to:
- zapobieganie ryzyku zawodowemu,
- wprowadzenie rozwiązań organizacyjnych i metod umożliwiających wdrożenie koniecznych środków,
- zapewnienie pracownikom informacji oraz szkoleń.
Chociaż jednym z celów oceny ryzyka jest zapobieganie ryzyku zawodowemu i to powinno być nadrzędnym zawsze celem, to w praktyce nie zawsze jest to możliwe do zrealizowania. W związku z ty, tam gdzie eliminacja ryzyka nie jest możliwa, należy je ograniczać, a ryzyko resztkowe kontrolować.
Ocena ryzyka powinna być uporządkowana. Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego ma na celu:
- ustalić zagrożenia występujące w środowisku pracy i oszacować związane z nimi ryzyko, aby określić środki, jakie należy przedsięwziąć w celu ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i życia pracowników, z należytym uwzględnieniem obowiązujących przepisów. Identyfikacja zagrożeń, niezależnie od zastosowanej do tego celu metody, wymusza systematyczne zbieranie informacji o zagrożeniach dla wszystkich czynników środowiska pracy. Weryfikacja zagrożeń powinna być dla poszczególnych stanowisk, urządzeń na wszystkich etapach ich stosowania oraz weryfikacji osób na nie narażonych.
- dokonanie odpowiedniego wyboru wyposażenia stanowisk pracy, materiałów, sprzętu i urządzeń oraz organizacji pracy. Po dokonaniu działań związanych z zastosowaniem materiałów mniej niebezpiecznych, modernizacją wyposażenia lub dokonaniem zmian w organizacji pracy należy sprawdzić, czy poprawił się poziom bezpieczeństwa i czy nie powstały nowe zagrożenia.
- ustalić priorytety w działaniach zmierzających do eliminowania lub ograniczania ryzyka zawodowego. Opracować takie działania korekcyjne oraz zapobiegawcze, w których w pierwszej kolejności będą eliminowane lub ograniczane zagrożenia powodujące największe ryzyko.
- dopilnowanie, aby środki zapobiegawcze i metody pracy, które uznano za konieczne i wprowadzono w wyniku oceny ryzyka gwarantowały poprawę poziomu ochrony pracownika,
- wskazanie – zarówno pracownikom, jak i organom nadzoru i kontroli, że przeprowadzono analizę zagrożeń i zastosowano właściwe środki ochronne,
- ustalić hierarchię działania, jeśli w wyniku oceny uznano, że konieczne są dalsze środki,
- zapewnić ciągłą poprawę bezpieczeństwa i higieny pracy. Prawidłowo prowadzony proces oceny ryzyka kończy się opracowaniem planów działań korekcyjnych i zapobiegawczych. Jeżeli plany są realizowane, zawsze prowadzą do poprawy bezpieczeństwa pracowników. Proces poprawy bezpieczeństwa pracy jest procesem ciągłym. Stosując coraz doskonalsze technologie, materiały, środki ochrony możemy ograniczyć lub wyeliminować ryzyko.
Celem ustalenia ryzyka zawodowego jest określenie zagrożeń i ich poziomu, a także wskazanie środków umożliwiających jego ograniczenie. Ocena ryzyka powinna uświadomić pracodawcy, na jakie zagrożenia narażeni są pracownicy, a pracownikom jakie zagrożenia występują na ich stanowisku pracy oraz jakie są źródła tych zagrożeń a także jakie powodują skutki i w jaki sposób należy się chronić przed nimi.
Należy pamiętać, ze ocena ryzyka zawodowego nie jest celem samym w sobie, lecz jedynie środkiem, który ułatwia planowanie i prowadzenie działań zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników oraz poprawę ich warunków pracy.
Ocena ryzyka jest procesem analizowania i wyznaczania dopuszczalnego ryzyka na stanowisku pracy. Jest następstwem logicznych kroków, które wykonuje się w systematycznym oraz systemowym badaniu zagrożeń, zdarzeń niebezpiecznych w środowisku pracy.
Ocena ryzyka zawodowego może być traktowana jako wieloetapowy proces i można ją przeprowadzać „krok po kroku”, wykonując kolejno następujące czynności:
- zebrać informacje, potrzebne do oceny ryzyka zawodowego – w procesie zbierania informacji można zidentyfikować występowanie niezgodności z normami obowiązującego prawa, takimi jak na przykład brak wymaganych szkoleń pracowników, brak dokumentów potwierdzających zgodność stosowanych maszyn i urządzeń z wymaganiami bezpieczeństwa, brak przeprowadzonych badań lekarskich, brak instrukcji bezpiecznego wykonywania pracy lub zaznajomienia z nimi pracowników, brak wyników pomiarów czynników szkodliwych, które są niezbędne do właściwej oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na te czynniki.
- przeanalizować zebrane informacje i zidentyfikować występujące na stanowisku pracy zagrożenia – należy określić dla każdego stanowiska pracy występujące w nim zagrożenia. Czy na stanowiskach pracy mamy do czynienia np. z nierównymi lub śliskimi powierzchniami, pracą na wysokości, prądem elektrycznym, ruchomymi częściami maszyn, pyłem, hałasem, drganiami, ręcznym przenoszeniem ciężarów. Pomocna metoda do określania zagrożeń oceny ryzyka zawodowego to listy kontrolne.
- oszacować ryzyko zawodowe związane ze identyfikowanymi zagrożeniami – w zależności jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia wypadków i chorób i jak poważne są te następstwa ryzyko może być małe, średnie (uznawane za dopuszczalne) lub duże (uznawane za niedopuszczalne i wymagające niezwłocznych działań). Pomocne w szacowaniu ryzyka są następujące metody: oceny ryzyka wg Polskiej Normy PN-N-18002 oraz metoda Wskaźnika Ryzyka (RISC SCORE) czy tez metoda Wstępnej Analizy Zagrożeń (PHA).
- ocenić czy ryzyko zawodowe związane ze zidentyfikowanymi zagrożeniami można zaakceptować, biorąc pod uwagę ustalone kryteria,
- sformułować zalecenia odnośnie działań eliminujących lub ograniczających ryzyko zawodowe – należy zacząć od tych zagrożeń, których ryzyko wystąpienia jest największe i zgodnie z zasadą, aby możliwość całkowitego usunięcia zagrożenia miała priorytet, a zastosowanie środków ochrony indywidualnej było ostatecznością. Gdy mamy do czynienia z ryzykiem niedopuszczalnym działania ograniczające muszą mieć charakter natychmiastowy. Przy ryzyku dopuszczalnym wymaga się prowadzenia działań na rzecz jego zmniejszenia.
- skonsultować z pracownikami lub ich przedstawicielami wyniki oceny i poinformować pracowników o tych wynikach.
Wartościowanie ryzyka jest formułowaniem sądu o ryzyku. Polega to na określaniu wartości ryzyka według przyjętych kryteriów, które wynikają z polityki bezpieczeństwa i higieny pracy, jaką prowadzi pracodawca w danej organizacji czy firmie. Polityka ta musi być zbieżna z wymaganiami jakie określają przepisy prawne, normy i inne dokumenty. Pracodawca powinien również w przypadku braku jakiś unormowań ustalić swoje własne kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego oczywiście wykorzystując ogólne normy i przepisy prawne w zakresie bezpieczeństwa pracy oraz własne doświadczenie, bądź wiedzę ekspertów.
Przeprowadzając szacowanie parametrów ryzyka oraz jego wartościowania dla każdego zagrożenia możemy korzystać z zasady porównywania ryzyka. Możemy porównać ryzyko zawodowe dla identycznych lub podobnych stanowisk pracy bądź też dla wybranych czynności na danym stanowisku pracy. W przypadku zastosowania porównywania ryzyka należy spełnić następujące kryteria:
- porównywalne są zagrożenia i elementy ryzyka,
- porównywalne są czynności wykonywane na stanowisku pracy oraz charakter pracy,
- porównywalne jest środowisko wykonywania pracy,
- porównywalne jest użytkowanie maszyn, urządzeń i narzędzi,
- porównywalne są pod względem bezpieczeństwa narzędzia, maszyny, urządzenia, materiały oraz technologia.
Wartościując ryzyko zawodowe związane ze zidentyfikowanym zagrożeniem należy ustalić, jakie mogą być szkodliwe następstwa i jakie jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Należy określić ryzyko dla danego zagrożenia. Jeśli na stanowisku pracy występuję kilka zagrożeń to należy określić ryzyko dla każdego zagrożenia, ponieważ dla każdego z nich ryzyko będzie miało inną wartość.
Ważne jest, aby przyjęta metoda szacowania ryzyka zawodowego była dobrana odpowiednio do zagrożenia oraz umożliwiała uwzględnienie wymagań prawa w procesie oceny tego ryzyka, na etapie wyznaczania jego dopuszczalności. Celowym jest, jeśli to możliwe i uzasadnione, wykorzystanie do oszacowania ryzyka na stanowisku pracy takich metod, których stosowanie nie wymaga szerokiej wiedzy eksperckiej i które mogą być w łatwy sposób wykorzystane do wyznaczenia dopuszczalności ryzyka zawodowego a zarazem właściwego zaplanowania działań korygujących i zapobiegawczych.
Następstwem wykonanej oceny powinno być zawsze:
- wdrożenie, jeśli to potrzebne działań eliminujących, ograniczających ryzyko zawodowe a w szczególności środków organizacyjnych i środków ochrony zbiorowej oraz indywidualnej;
- poinformowanie pracowników o ryzyku zawodowym i stosowanych w celu jego ograniczenia środków ochrony;
- monitorowanie skuteczności stosowanych środków ochrony;
- Przeprowadzenie działań korygujących i wprowadzenie zmian do stosowanych środków ochrony.
Ocena ryzyka zawodowego, do której zobowiązany jest pracodawca okazała się fundamentalnym narzędziem służącym bezpieczeństwu i zdrowiu pracowników w miejscu pracy, a jej regularne przeprowadzanie jest najprostszą drogą do stworzenia w firmie bezpiecznych warunków pracy i kontrolowania stanu zagrożeń. Nie wymyślono nic bardziej logicznego i skutecznego aby rozpoznać zagrożenia występujące na stanowisku pracy oraz ocenić jakie mogą być ich konsekwencje dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników oraz określić możliwe środki przeciwdziałania tym zagrożeniom.
