Kształtowanie bezpiecznych warunków do pracy jest obowiązkiem każdego pracodawcy. Nadzór nad realizacją tego obowiązku we wszystkich krajach gospodarczo rozwiniętych mają przepisy i normy prawne oraz czynności organów nadzoru. Doświadczenia pokoleń właścicieli firm utwierdzają w przekonaniu, że organizacja bezpiecznej pracy dla właściciela firmy jest opłacalna. Podstawowym pretekstem na rzecz kształtowania bezpiecznych warunków pracy jest fakt, że każdy nawet najmniejszy wypadek wiąże się z cierpieniem pracownika. Właściciel firmy nie może przyzwolić do sytuacji spowodowanych wypadkami przy pracy takimi jak utrata życia, zdrowia, niepełnosprawność, pogorszenie egzystencji, urazy psychiczne czy chociażby dyskomfort.
Liczna konkurencja oraz zawrotne tempo gospodarcze przyczyniają się do sytuacji, że współczesne firmy nie mogą sobie pozwolić na koszty związane z wypadkami. Takie koszty związane są z przestojami w firmie, zmianami w obsadach stanowisk i związanymi z tym rekrutacjami oraz wyszkoleniem nowych pracowników, jak i z wyższymi nakładami na składki ubezpieczeniowe w przyszłości. Do tych kosztów dochodzą również koszty odszkodowań lub świadczeń dla chorych lub poszkodowanych pracowników. Jak wykazują różnego typu analizy, w tym zakresie należy stosować działania oparte na „podejściu wyprzedzającym. O wiele mnie kosztuje prewencja, w ramach której można przewidzieć ciąg zdarzeń i kontrolować przewidywane ryzyko, niż opłacać koszty wypadków.
Bezpieczeństwo i higiena pracy wpływa na wyniki przedsiębiorstw i jest zarazem obowiązkiem prawnym i społecznym. Firmy powinny doceniać nie tylko to, że stosowanie zasad bhp zapobiega urazom i choroba spowodowanym praca ale to zasadniczy element sukcesu firmy.
Ostatnimi latami odnotowuje się na świecie wyraźny wzrost zainteresowania aspektami bezpieczeństwa i higiena pracy oraz dogodnymi warunkami pracy człowieka. To zainteresowanie znajduje odzwierciedlenie w działaniach zmierzających do umiędzynarodowienia norm z zakresu systemów zarządzania bezpieczeństwem pracy, które obejmują między innymi zagadnienia bezpieczeństwa pracy, ochrony zdrowia, ergonomii oraz ochrony środowiska naturalnego.
Takie normatywy zawierają określone wymagania dla systemów zarządzania i są zwykle normami zalecanymi do stosowania a nie aktami bezwzględnie obowiązującymi. Tak wiec umożliwiają firmą elastyczne podejście systemów zarządzania bezpieczeństwem pracy dostosowując je do warunków organizacyjnych oraz profilu działalności przedsiębiorstwa. Znaczenie to ma zwłaszcza dla małych i średnich firm, ze względu na możliwość zmniejszenia kosztów projektowania i wdrażania systemów zarządzania bezpieczeństwem pracy.
W związku z tym, że postęp w dziedzinie bezpieczeństwa pracy nie może dotyczyć jednego kraju, ponieważ kraj ten byłby narażony na wzrost kosztów produkcji, i co za tym idzie zmniejszenie konkurencyjności swoich towarów na rynku, przyjęto w Unii Europejskiej zasadę tworzenia przepisów, w formie dyrektyw. Na podstawie tych dyrektyw państwa członkowskie mają obowiązek w określonym czasie zharmonizować własne przepisy.
Po wstąpieniu Polski do Unii europejskiej nastąpiła konieczność dostosowania warunków bezpieczeństwa pracy w rodzimych przedsiębiorstwach do warunków europejskich.
W polskich firmach do połowy lat dziewięćdziesiątych czynności praktykowane w obszarze podejścia do bezpieczeństwa i higieny zdrowia można uznać za tradycyjne. Były to zwłaszcza działania niezbędne do wypełnienia wymagań przepisów i norm prawnych obowiązujących w tym zakresie. Aktywność przedsiębiorstw w działania związane z bhp było różnorakie w zależności od wielkości firmy czy branży oraz jej kondycji finansowej. Skuteczniejsze przedsięwzięcia w dziedzinie bhp podejmowano w dużych przedsiębiorstwach państwowych, gdzie funkcjonowały służby bhp, które były odpowiedzialne za warunki pracy. Znacznie słabiej było w małych firmach prywatnych, gdzie sprawy z zakresu bhp były i są nadal często rozpatrywane marginalnie. Postrzeganie bezpieczeństwa i higieny pracy w polskich firmach zaczęło podlegać zmianie począwszy od lat dziewięćdziesiątych. Jest to związane z procesem dostosowywania polskiego prawa w dziedzinie bhp do prawa Unii Europejskiej, co ma związek z dążeniem Polski do członkostwa w UE. Istotnym czynnikiem inicjującym te zmiany było zainteresowanie firm systemami zarzadzania jakością, które są zgodne z normami ISO serii 9000 oraz systemami zarządzania środowiskowego zgodnymi z normami ISI serii 14000. Firmy polskie podejmowały próby zaadoptowania tych systemów do obszaru bhp.
Tradycyjne systemy zarządzania bezpieczeństwem pracy bazują na działaniach związanych z egzekwowaniem istniejących procedur i norm prawnych oraz unikaniu przez przedsiębiorców kar za naruszenie tych przepisów. Takie działania są odizolowane od innych działów firmy, a co za tym idzie brak związku z innymi systemami prowadzi do zarządzania w sposób niezorganizowany jest bardzo niewdzięczny i mało skuteczny. Dlatego o tradycyjnym podejściu do bhp mówi się jako o „stosowaniu praktyk bezpieczeństwa”. Termin „system bezpieczeństwa” w takim podejściu nie jest bowiem adekwatny do faktycznego stanu rzeczy w firmie.
Nowoczesne metody kreowania i budowania systemów bezpieczeństwa w firmach powinny opierać się na 7 zasadach, które nie występowały w podejściu tradycyjnym:
- Cel – celem jest skuteczne zapobieganie wszystkim wypadkom a nie podejmowanie szeregu działań po jego zaistnieniu.
- Filozofia podejścia – w miejsce stawiania nacisku na ochronę człowieka w procesie pracy, stawiamy na efektywność ekonomiczną.
- Rozumienie podstaw systemu – nacisk na analizę ryzyka, zamiast wspierania się na przepisach.
- Obszar działania – skupienie się na identyfikacji zagrożeń dla pracownika, przedsiębiorstwa, klienta i społeczeństwa zamiast ograniczania się do samych zagrożeń dotyczących samego pracownika.
- Rozumienie kto i w jakim zakresie odpowiada za bezpieczeństwo – nacisk skupia się na rozumieniu, że za bezpieczeństwo w firmie odpowiadają wszyscy pracownicy, poczynając od dyrektora do pracownika szeregowego, zamiast tylko służby bhp
- Rola wskaźników bezpieczeństwa pracy – nacisk kładziony jest na wskaźniki proaktywne, zamiast na wskaźniki reaktywne związane ze od stratami w firmie.
- Charakter działań w zakresie bezpieczeństwa pracy- nacisk na działania systemowe oparte na ciągłej identyfikacji zagrożeń, ocenie ryzyka zawodowego i skrupulatnego ustalenia działań koniecznych do skutecznego zapobiegania wypadkom i związanych z nimi stratom zamiast działań indukcyjnych.
W ostatnich latach wzrosło znacznie zainteresowanie problematyką bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo pracy nie sprowadza się wyłącznie do zapobiegania urazom i chorobom zawodowym, lecz coraz częściej jest ono rozważane w kategoriach ekonomicznych, jak każde zajście, które związane jest z powstaniem strat w firmie.
Potrzebę sformułowania i znormalizowania regulacji systemowego zarządzania bhp zaczęto postrzegać w polskich firmach od 1995 roku w związku z poznaniem koncepcji systemowego zarządzania jakością według norm ISO serii 9000 oraz zarządzania środowiskowego według norm ISO serii 14000. Rozwój tych koncepcji w kierunku połączenia systemów zarzadzania, jak również uzyskiwane za granicą sygnały o podejmowanych tam pracach normalizacyjnych systemu zarzadzania bhp, wywołały inicjowanie prób podjęcia sfery bhp zasadami systemowego zarzadzania. Próby te trafiały także na przeszkody w postaci nie znormalizowanych wymagań. Znalazły się na polskim rynku firmy, które były zaangażowane wdrożeniem systemu zarządzania bhp nie oczekując na opracowanie i ustanowienie polskiej normy i same podejmowały konkretne działania w tym zakresie. Lecz większość firm zarówno dużych i średnich stosowało tradycyjne podejście do bezpieczeństwa i higieny pracy.
Na przełomie lat, kiedy Polska dostosowywała polskie systemy prawne do prawa w Unii Europejskiej w zakresie bhp, polskie firmy podchodziły do spraw służby bhp w różnoraki sposób. Ze względu na znany powszechnie stan bhp w polskich firmach możemy dokonać podziału firm i przedsiębiorstw w zależności od motywacji działania i wyróżnić cztery poziomy zarządzania bezpieczeństwem i higiena pracy.
- Poziom I, stosowany najczęściej w małych i średnich przedsiębiorstwach
- Poziom II występujący w większości dużych i części średnich firm,
- Poziom III, który spotyka się w nielicznych przedsiębiorstwach wdrażających systemy zarządzania bhp zgodnie normami, wymaganiami i wytycznymi,
- Poziom IV, który praktycznie w polskich firmach nie funkcjonuje, bądź funkcjonują tylko pewne elementy.
Hierarchia poziomów zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
| Nr poziomu | Motywacja działania | Rodzaj działania | Typowa metoda oceny | Typowa metoda szkolenia | Typowe cele bhp | Rezultaty osiągane w obszarze BHP |
| I | Strach | Bierne | Tylko inspekcje instytucji nadzorujących | Tylko kursy podstawowe | Unikać kar i grzywien | Niepełna zgodność, wyniki gorsze od średnich |
| II | Kara | Reaktywne | Analiza dokumentacji, inspekcje | Kursy, instruowanie i sprawdzanie | Unikać niezgodności | Pełna zgodność, brak poprawy, wyniki średnie |
| III | Nagroda | Aktywne (rozumienie i zaufanie) | Obserwacja stanowisk pracy, audyty systemu | Dokładne instruowanie i wspieranie | Wykonywać wszystkie prace poprawnie | Prawidłowe zachowania, wyniki lepsze niż średnie |
| IV | Motywacja wewnętrzna | Proaktywne (pasja i zaangażowanie) | Przeglądy i wywiady, wyniki pracy | Na podstawie przykładów, samouczenie | Zero wypadków najlepsze metody | Ciągła poprawa, przywództwo, wyniki znakomite |
Sposoby zarządzania bhp odpowiadające poziomowi I i II określimy jako „tradycyjne” natomiast podejście III i IV określmy mianem „systemowego, ponieważ związane są z wdrożeniem w firmie wyraźnie określonego systemu zarządzania bhp oraz procesami skierowanymi na poprawę stanu bhp w firmie.
Dobre firmy już dawno zrozumiały jak duże znaczenie ma ich dobry wizerunek i reputacja. Oczekuje się, że duże organizacje będę się wykazywać coraz wyższymi standardami nadzoru korporacyjnego i większą przejrzystością w sprawozdawczości. Funkcjonowanie w gospodarce i jednocześnie w społeczeństwie bardziej świadomym zagrożeń oznacza, że coraz więcej firm zdaje sobie sprawę, jakie korzyści mogą osiągnąć włączając działania bhp do całościowego modelu prowadzenia działalności gospodarczej. Firma może uwzględnić oddziaływanie ekonomiczne i społeczne oraz środowiskowe w swoim sposobie funkcjonowania. I to właśnie bhp może istotnie wpłynąć na metodę realizowania przyjętych zasad.
Wiele małych i średnich przedsiębiorstw również zaczyna dostrzegać koszty niewystraczających działań w zakresie bhp oraz korzyści z dobrego poziomu bhp. Nowe i rozwijające się firmy, które starają się utrzymać trwały rozwój i zyskać stabilizację działalności, zdają sobie sprawę, że odpowiedni poziom bhp może się do tego przyczynić. Inwestowanie w bhp w odpowiednie standardy bhp zwiększa konkurencyjność firmy, a w następstwie rozwija umiejętność utrzymywania klientów i pozyskiwanie nowych możliwości działania.
Modelując procesy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w firmie, należy pamiętać, ze nie jest to cel sam w sobie, lecz jedynie narzędzie, które przyczynia się do skuteczniejszego zarzadzania organizacje. Wykorzystując systemowe sposoby zarządzania bhp zapewniamy firmie efektywny instrument zapewniający szybkie doprowadzenie do przestrzegania wymagań norm i procedur prawnych z dziedziny bhp i jednocześnie utrzymywanie takiego stanu przy częstych zmianach przepisach. Dodatkowym plusem przemawiającym za rozwojem i promowaniem systemowego zarządzania bhp w polskich firmach jest możliwość uwzględnienia aspektów ekonomicznych w tym zakresie. Systemowe zarządzanie bhp ułatwia stosowanie w firmach odpowiednich metod do liczenia kosztów, które podnosi się przy wdrażaniu i utrzymywaniu systemu zarzadzania, oraz metod szacowania strat finansowych związanych z wypadkami przy pracy, ciężkich warunków pracy oraz chorób zawodowych
